Op 18 september 2023 verhuisde het Algemeen Ziekenhuis Stuivenberg naar het nieuwe ZNA Cadix. Deze grote verandering inspireerde ErfgoedLab Antwerpen om 'Geheugen van Stuivenberg' te organiseren: een bundeling van projecten en activiteiten rond transformaties in de wijk. Sofie De Ruysser (ErfgoedLab Antwerpen) blikt terug én vooruit.
“Met ErfgoedLab Antwerpen zetten we in op proeftuinen op plaatsen in transformatie. Wat is typisch voor een wijk en wat willen we doorgeven? Dat doen we sinds de zomer van 2020 ook in Stuivenberg. Om te beginnen stelden we de vraag wat deze wijk betekent voor de mensen hier. Op die vraag kregen we telkens een ander antwoord. Grenzen veranderen en die van Stuivenberg liggen zelfs historisch niet vast. Ook in de beleving van mensen zijn ze veranderlijk. Een andere uitdaging is het feit dat deze wijk superdivers en heel erg dynamisch is. Er zijn hier straten met een verhuisratio van maar liefst 50%. Dat heeft gevolgen op de relatie tussen erfgoed (wat je wil doorgeven) en het geheugen (wat je weet over een wijk). Eigenlijk lijdt Stuivenberg aan een voortdurend geheugenverlies. Maar de gemene deler van alle mensen in deze wijk is het feit dat ze hier zijn en elkaar hier kruisen.”
“Voor ons eerste project ‘Onze wijk, onze verhalen’ nodigden we mensen uit om ‘hun’ plaatsen op een kaart aan te duiden. Met die kaart trokken we door de wijk, waarbij we anderen vroegen om hetzelfde te doen. Zo kregen we een geheugenkaart die de verschillende herinneringen samenbracht. Vervolgens legden we de brug naar erfgoed. Aan partners vroegen we welke projecten ze rond hun erfgoed in deze wijk willen ontwikkelen. Die tien projecten vinden in het najaar 2023 plaats. In verschillende formats zal de wijk vertellen wat de mensen waardevol vinden. Denk maar aan een baskethappening, een wandeling langs mozaïeken in de stoep, een documentaire over een bijzonder stukje van de Carnotstraat, een schoolproject rond stop-motionfilmpjes, een fotoreeks in de appartementsgebouwen van Woonhaven of een lichtstoet in het teken van vroeger en nu. Wij ondersteunen die projecten, bijvoorbeeld op vlak van communicatie, partners of inhoudelijke invulling.”
“Daarnaast lopen er vier grote partnerprojecten in Stuivenberg. De alomtegenwoordigheid van soep is kenmerkend voor de wijk, vroeger en vandaag. Dat resulteerde in 'Au fond Stuivenberg'. We bevroegen leerlingen van scholen in de wijk naar de soeprecepten van thuis. De overige drie grote projecten vonden plaats in het Stuivenbergziekenhuis. We organiseerden een waarderingstraject van de Lambotte-collectie. Dat is een verzameling medische voorwerpen en instrumenten. De kunstinstallatie ‘Kleurrijk Stuivenberg - Mens in wording’ werd gecreëerd door deelnemers aan een dagprogramma in het Psychiatrisch Dagziekenhuis van ZNA Stuivenberg. En ten slotte is er ‘Stuivenberg vertelt’. Studenten verpleegkunde van de Karel de Grote Hogeschool dachten na over verpleegkunde vroeger en nu. Samen met twee studenten geschiedenis zochten ze naar de betekenis en het gebruik van de typische ronde zalen van het Stuivenbergziekenhuis. Hun interviews met verpleegkundigen van de jaren 1950 tot vandaag boden Wijkcomité Willibrordus inspiratie voor een vertelwandeling. Die gaat door in de winter van 2023 in het leegstaande ziekenhuis.”
“Dit is een wijk met zovele vraagstukken, waarom dan nog een erfgoedproject organiseren? Vaak wordt Stuivenberg gestigmatiseerd, maar het is een fantastische plek vol veerkracht. Beeld je in: mensen wonen hier twee jaar en gaan dan weer weg. Toch zoeken ze hier hun plek. Hoe doen ze dat? Wat houdt hen in de wijk? Stuivenberg is een kruispunt van gentrificatie, psychiatrische kwetsbaarheid, armoede, mensen die hier al decennia wonen, en anderen die hier maar heel even zijn. De diversiteit is hier sterk aanwezig, zowel op het niveau van organisaties als van individuen. Telkens stond die diversiteit op de agenda van de projecten. We vroegen ons af: wat kan dit project voor de betrokkenen betekenen? Er zijn altijd ook niet-meetbare effecten, die wel belangrijk zijn. Een leerkracht van De Leerexpert vertelde me: ‘Praten over soeprecepten zorgde voor een positieve dialoog tussen leerlingen en hun ouders, die soms een moeilijke relatie hebben. En dat geeft veerkracht.’”
“Met Geheugen van Stuivenberg streven we naar duurzame projecten. De uitdaging ligt ook in de rol van erfgoed. Wat is de maatschappelijke betekenis van erfgoed? Gaat het enkel over erfgoed? Of ook over wat het betekent voor mensen? En wat het betekent in de stad? Door de manier waarop wij met erfgoed bezig zijn, zeggen we: ‘Ik zie jou, ik zie jouw verhaal. Jouw verhaal is deel van het erfgoed van deze stad.’ Dat is ook mijn persoonlijke drive om me in te zetten voor Geheugen van Stuivenberg. In een wijk als deze vallen de grenzen tussen roerend, onroerend en immaterieel erfgoed weg. Het is dan ook een proeftuin waarin we onszelf als sector kunnen bevragen.”
“Tijdens ons eerste project ‘Onze wijk, onze verhalen’ kwamen heel wat verhalen naar boven. Die komen aan bod in de afsluitende activiteiten, twee voorstellingen van Don Vitalski: een revue voor volwassenen en een kindervoorstelling. Die revue is een soort bonte avond, mensen worden op het podium uitgenodigd om hun eigen verhalen toe te voegen. Geheugen van Stuivenberg eindigt eind 2023, ErfgoedLab Antwerpen werkt immers projectmatig. Dan verhuizen we weer naar andere boeiende plekken in transformatie.”
Verschillende deelprojecten:
