3.1 Aanleiding en voorwerp van het RUP

Voor de herziening van een vrije trambedding op de Kattendijkdok Oostkaai is een verbreding van het wegprofiel nodig zoals het nu is vastgesteld in het BPA ‘Eilandje’. In het BPA werd immers geen rekening gehouden met de mogelijke aanleg van traminfrastructuur op het Eilandje. Dit vormt dan ook de aanleiding tot de gedeeltelijke herziening van het BPA. Eveneens worden de douanesite (douanegebouw en bijhorende parking) en de noordrand van de Cadixwijk (aan Houtdok Zuidkaai) mee opgenomen in het RUP. De voorschriften voor de douanesite dienen immers herbekeken te worden in functie van functiebestemming en ruimtelijke mogelijkheden. De parking wordt beschouwd met het oog op de realisatie van het Cadixplein. De noordrand mist zowel programmatisch als ruimtelijk kwalitatieve stedenbouwkundige voorschriften en moet in herziening worden gesteld. De ruimtelijke enveloppe die nu strokenbouw voorschrijft is zowel voor de woonmarkt als voor de kantorenmarkt een sterke beperking.

De ontwikkelbare schil van de Cadixwijk wordt door het RUP qua fasering opgedeeld in twee grote delen: de blokken die in herziening worden gesteld via het RUP en deze blokken die voor ontwikkeling niet in herziening worden gesteld. Enkel eerstgenoemde maakt voorwerp uit van het plan.

3.2 Actuele juridische toestand

GEWESTPLAN

Het plangebied maakt deel uit van het gewestplan Antwerpen (KB 3.10.1979). De Cadixwijk is volledig aangeduid als woongebied. Het RUP (en het bestaande BPA) wordt opgemaakt in functie van de ontwikkeling van het Eilandje als stadsinbreidingsgebied en wijkt daarbij niet af van het gewestplan Antwerpen.

Figuur 3: Gewestplan - Cadixwijk

BIJZONDER PLAN VAN AANLEG

Voorliggend RUP betreft een gedeeltelijke herziening van het BPA Eilandje (goedkeuring d.d. 15 december 2005). Het RUP valt volledig binnen de plangrenzen van het BPA.

Het BPA zorgt voor de juridische afdwingbare regelgeving waarbij het opgemaakte masterplan en de beeldkwaliteitplannen het referentiekader vormden en zorgt dus voor de juridische vertaling van het masterplan en de beeldkwaliteitplannen in stedenbouwkundige voorschriften.

Het masterplan gaat ervan uit dat het Eilandje een voortzetting moet zijn van de binnenstad. Dit betekent dat er grootschalige stedelijke functies en een verweving aanwezig moeten zijn. De verhouding van de gewenste functiemenging van wonen, kantoren en handel, en voorzieningen en cultuur is verschillend naargelang het potentieel van de verschillende wijken van het Eilandje:

• Oude Dokken: 40 % wonen, 50 % kantoor/handel, 10 % voorzieningen en cultuur;

• Montevideo: 50 % wonen, 30 % kantoor/handel, 20 % voorzieningen en cultuur;

• Cadixwijk: 75 % wonen, 21 % kantoor/handel, 4 % voorzieningen en cultuur.

De stedenbouwkundige voorschriften van het BPA Eilandje voorzien echter een te flexibel kader met een minimum van 50 % wonen. Dit biedt weinig garanties naar een levendige duurzame woonwijk.

Figuur 4: Bijzonder Plan van Aanleg Eilandje - Cadixwijk

(goedgekeurd bij MB d.d. 15 december 2005)

3.3 Actuele bestaande toestand

Eén van de belangrijkste kenmerken van het Eilandje is de tegenstelling tussen de verschillende wijken en schaalordes: open wateroppervlaktes staan in schril contrast met de dichte bebouwing in de Montevideo en Cadixwijk. Deze schaal op zich vormt een tegenstelling met de dichte kern van het nabijgelegen stadscentrum.

Het Eilandje wordt vooral gekenmerkt door zijn historisch karakter van een typische 19de eeuwse havenstad. Dit karakter vertaalt zich in weidse kaden met een sterk publiek karakter, industriële relicten, materiaalgebruik gebaseerd op industrieel karakter. De dokken zijn een belangrijke indicatie van het industriële verleden maar zijn ook sterke beeldbepalende elementen. Het Eilandje is een bijzondere variant van stedelijkheid voor Antwerpen. Het gebied maakt deel uit van de binnenstad, maar heeft zeer verschillende karakteristieken ten opzichte van de andere buurten. Het overgrote deel van de buitenruimte bestaat uit dokken, i.e. de ‘pleinen’ in dit stadsweefsel. Het grootschalig dokkenstelsel heeft de orthogonale structuur van het Eilandje gevormd, los van de schaal en de concentrische structuur van de kern van de binnenstad. Dit stadsdeel sluit sterk aan bij de Schelde, een stukje ‘stad aan de stroom’. De menging van typologieën, schalen en functies karakteriseert het Eilandje. Deze eigenschappen worden bij de ontwikkeling van het stedelijk gebied gevrijwaard om te worden ingezet voor een uitzonderlijk woonklimaat.

Het gebied Cadixwijk bestaat uit een orthogonaal stratenpatroon omgeven door brede dokranden. Het inwendige bebouwingsweefsel bevat een mix van rijwoningen, pakhuizen, depots, kazernegebouwen en het solitaire Douanegebouw. Het douanegebouw doorbreekt het patroon en wordt omgeven door een gesloten groene zone en een parking langs de Cadixstraat. Hier wordt in het RUP (zoals ook reeds aangegeven in het BPA) een Cadixplein voorzien dat doorgetrokken wordt tot tegen het Kattendijkdok. Aan de dokranden komen van oudsher bedrijfsloodsen voor. Aan de noordrand zijn deze reeds gesloopt door het autonoom Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen in functie van de toekomstige ontwikkeling van de wijk.

Er is momenteel geen band tussen de Cadixwijk en het Kattendijkdok aangezien de aanwezige loodsen een harde barrière vormen. De tussenruimte tussen de loodsen en de straat wordt weinig efficiënt gebruikt, soms als parkeerplaats of laad- en loskade, maar dikwijls ook als onverzorgde restruimte. Het gevelfront van de Cadixwijk heeft goede kwaliteiten, met onder meer het Noorderpershuis als industrieel monument. Het douanegebouw is een atypisch element, dat zich door zijn omgevingsinrichting (afgesloten groen en parkeerplaats) afzondert van de wijk.

3.4 Plancontext

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen

Het RUP past binnen de principes van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen en beantwoordt aan de algemene beleidsopties voor een grootstedelijk gebied.

Binnen het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen werd Antwerpen, geselecteerd als grootstedelijk gebied, gepositioneerd binnen het stedelijk netwerk van de Vlaamse Ruit. Antwerpen vormt aldus één van de polen van een stedelijk netwerk dat internationale betekenis heeft omwille van het internationale karakter en de internationale rol van dit gebied.

Volgens het RSV moet het stedelijk beleid volgende doelstellingen nastreven:

• Het stimuleren en concentreren van activiteiten;

• Het vernieuwen van de stedelijke woon- en werkstructuur door strategische stedelijke projecten;

• Het ontwikkelen van nieuwe woningtypologieën en kwalitatieve woonomgevingen;

• Het leefbaar en bereikbaar houden door andere vormen van stedelijke mobiliteit en door locatiebeleid;

• Het verminderen van het ongeordend uitzwermen van functies.

De ontwikkeling van het Eilandje is een strategisch stedelijk project als vooropgesteld en gekenmerkt in het RSV. Het project draagt bij tot de vernieuwing van het stedelijk gebied door het voeren een meer dynamische stadsvernieuwing. De vernieuwing van verwaarloosde of onderbenutte terreinen is hiervan een essentieel onderdeel. Strategische projecten stimuleren andere actoren, waaronder huisvesting, om projecten op te zetten die de aantrekkelijkheid van het stedelijk wonen aantonen.

Ruimtelijk Structuurplan Provincie Antwerpen

Antwerpen behoort tot de hoofdruimte ‘Antwerpse fragmenten’ als onderscheiden in het provinciaal structuurplan. De stad Antwerpen hierbij tot de deelruimte ‘Grootstedelijk Antwerpen’, naast de deelruimten Antwerpse haven, bebouwd perifeer landschap en de Antwerpse gordel.

Het ‘Eilandje’ is een overgangsgebied tussen de stad en de haven. In principe maakt het deel uit van de woonomgeving Antwerpen kernstad. Allerlei overgangsfuncties vinden hier plaats, zo ook een toegang tot de haven van waaruit het openbaar en collectief vervoer in de haven wordt georganiseerd. Door het verdichten, hergebruiken en efficiënt benutten van de oudere havendelen, kunnen de voortgaande verschuiving en verwijdering van de haven ten opzichte van de stad Antwerpen worden tegengegaan.

Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen

Het strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen (s-RSA) vormt het juridische kader voor het ruimtelijk beleid van de stad Antwerpen. Het s-RSA is een ruimtelijk toekomstbeeld voor de hele stad en werd in 2006 goedgekeurd.

Het Eilandje is geselecteerd als een uit te voeren hefboomactie in de bindende bepalingen van het s-RSA. Dit wil zeggen dat het stadsvernieuwingsproces in dit gebied moet uitgevoerd worden met als één van de doelstellingen ‘een kwalitatief openbaar domein inzetten als katalysator voor een duurzame wijkontwikkeling’. Deze beleidsdoelstelling is opgenomen in het bestuursakkoord 2007-2010. Dit betekent meer bepaald dat het Eilandje fase 1 of het zuidelijk deel bestaande uit de Oude Dokken, Montevideo- en Cadixwijk de komende jaren wordt uitgevoerd.

Het Eilandje is gelegen in de harde ruggengraat van het structuurplan en maakt hierdoor deel uit van het metropolitane gedeelte van de stad dat opnieuw binding zoekt met de Schelde. De mogelijkheden voor bijkomende woningen betekenen een bijdrage tot het invullen van de eigen stedelijke behoefte en de taakstelling inzake wonen vanuit het grootstedelijk gebied. Het Eilandje moet specifiek het wonen in deze stedelijke zone van de harde ruggengraat aantrekkelijk maken door er een geïntegreerd gebiedsgericht project verder te doen ontplooien.

Het s-RSA stelt specifiek voor de Cadixwijk dat deze ontwikkeld kan worden als een aangename woonomgeving met ondersteunende voorzieningen. Vooral in deze wijk zal worden ingezet op het creëren van een sociale mix. Bovendien zullen centraal in deze wijk, als aanvulling op de aanwezige scholen, gemeenschapsvoorzieningen (onderwijs, sport, openbare diensten, …) ingeplant worden en dit in afstemming op de wijknoden van Oude Dokken, Cadix en Montevideo tezamen. Aan de dokranden worden de huidige bedrijfsgebouwen vervangen door bouwblokken naar analogie van de rest van het bebouwingsweefsel. Ter hoogte van de parking van het Douanegebouw wordt het Cadixpark aangelegd als groene long van de wijk. Ook hier zal de aanleg van een kwalitatief publiek domein als katalysator worden aangewend voor een duurzame wijkontwikkeling waar, naast de grotere randprojecten, ruimte is voor invulprojecten langs de binnenstraten. Het is belangrijk dat deze wijk in de toekomst bediend wordt met een tramlijn.

3.5 Voorgeschiedenis

Het planvormingsproces voor het Eilandje kent reeds een uitgebreide voorgeschiedenis. De gewenste ontwikkelingen en de na te streven ruimtelijke kwaliteit voor dit stadsdeel zijn uitvoerig beschreven in verschillende master- en beeldkwaliteitplannen.

In voorbereiding van het RUP is reeds een omvangrijke hoeveelheid studiewerk verricht. Naast het Masterplan Eilandje, dat als uitgangspunt voor de uitwerking van het RUP geldt, zijn in aansluiting hiermee een reeks deelstudies in opmaak of afgewerkt. Het betreft onder meer de deelstudies Beeldkwaliteitplan Buitenruimte, het Waterplan, het Beeldkwaliteitplan Architectuur (cfr. Architectuurnota), het Groenplan, mobiliteitsstudie Eilandje, plan van aanpak Cadixwijk.

Het Masterplan Eilandje, dat goedgekeurd werd door het College van Burgemeester en Schepenen d.d. maart 2002, omvat reeds een indicatief bouwprogramma.

Voor elk van de drie wijken die de eerste fase van de ontwikkeling van het Eilandje uitmaken is er in het masterplan en in het BPA Eilandje een specifieke identiteit en ontwikkelingsstrategie vastgelegd. Voor de Oude dokken zal er vooral gewerkt worden met invulprojecten om het bestaande weefsel te vervolledigen. De Montevideo wijk bestaat voornamelijk uit beschermde monumenten en nieuwe woontorens. De Cadixwijk tenslotte is een raster van bestaande en nieuwe gesloten bouwblokken.

De essentiële aspecten uit deze kaderplannen worden vertaald in de stedenbouwkundige voorschriften van het gemeentelijke RUP.

masterplan eilandje

Het totale Eilandje te Antwerpen beslaat een oppervlakte van ca. 172 ha. De bedoeling van het opgestelde masterplan is enerzijds om het Eilandje terug leefbaar te maken met al zijn stedelijke facetten van wonen, werken en vrije tijd. Tegelijk wordt het maritiem karakter van het gebied positief versterkt. Het contact tussen mens en water staat daarom ook centraal. Anderzijds is het plan erop gericht de relatie met het centrum van Antwerpen terug te herstellen. Het masterplan formuleert de basisvisie voor het verdere ontwikkelingsplan van het Eilandje, met oog voor bebouwing en haar invulling, weginfrastructuur en open ruimte. Het masterplan gaat daarbij uit van het bestaande gebied. Het masterplan gaat uit van het bestaande gebied en bestudeert hoe het oude karakter bewaard kan blijven, welke aspecten men wil accentueren of vernieuwen.

beeldkwaliteitplan buitenruimte

Het beeldkwaliteitplan legt een visie op de ontwikkeling van de publieke ruimte. Het streeft naar een eenheid in werkwijze en resultaat voor de verschillende projecten, zonder een hypotheek te leggen op de ontwikkeling. Het beeldkwaliteitplan voor de buitenruimte is een richtlijnennota om de herinrichting van de buitenruimte kwalitatief te kunnen sturen en bepaalt de beeldkwaliteit van het openbaar domein. De richtlijnen ontstaan uit de affectie voor wat het Eilandje is en uit een verlangen om het karakter ervan in stand te houden. Volgende thema’s komen aan bod: verkeer, groen, straatprofielen, verlichting, terrassen, etc. Het beeldkwaliteitplan vormt o.a. een toetsingskader om stedenbouwkundige aanvragen te beoordelen.

Samen met het masterplan vormt het beeldkwaliteitplan het directe kader voor de opmaak van het bestaande BPA en dit RUP. Het beeldkwaliteitplan is een verfijning van de regelgeving en een concretere, visuele uitwerking van de verschillende visies die leven inzake de inrichting van het openbaar domein.

beeldkwaliteitplan architectuur

Het beeldkwaliteitplan geeft een visie op de ontwikkeling van de bestaande en de toekomstige bebouwing op het Eilandje en biedt een toetsingskader voor private en publieke bouwplannen. Renovatie- en nieuwbouwprojecten moeten zoveel mogelijk binnen de authentieke sfeer van eenvoud en ruwheid van het Eilandje passen: bijv. gebruik van specifieke materialen als kasseien, staal, baksteen en hardsteen. Het kwaliteitplan bevat een duidelijke strategie voor nieuwe bebouwing, incl. de randen van de Cadixwijk.

groenplan

Het Groenplan stelt een landschappelijke aanleg voor die de eenheid van het Eilandje moet accentueren, zonder hierbij echter de openheid te verliezen. Het voorzien van plantvakken langs de dokken met een aangepaste dichtheid staan hiervoor garant.

Globaal komt het hier op neer dat vanuit de twee nabijgelegen groenvolumes (parken – omgeving Droogdokken en Spoor Noord) het groen geleidelijk aan afneemt naarmate men de site binnendringt. De zo ontstane gradatie groen verleent een zekere dynamiek aan de buitenruimte zonder daarbij het aspect water te gaan domineren. Integendeel, het groenplan voegt een dimensie toe aan de vlakte van het water en steen.

waterplan

In het waterplan wordt als aanvulling op het masterplan het accent gelegd op het verder uitbouwen van het maritieme karakter van het gebied. De havenbekkens blijven behouden en krijgen maritieme functies: commerciële havenfunctie, toeristisch-recreatief of eventueel een woonfunctie. Het waterplan moet een optimale wisselwerking met de ontwikkelingen op het land en in het openbaar gebied mogelijk maken. Het plan omschrijft de inhoudelijke en ruimtelijke visie en uitwerking van de dokken en de kaaien op het Eilandje. Een programma voor de infrastructuren op de kaaien is eveneens onderdeel van het waterplan. De functie van de dokken zal worden aangepast aan de ontwikkelingen die de verschuiving van werkzone naar woonzone met zich mee brengt. De industriële havenfuncties zullen dan ook geleidelijk aan evolueren naar de veranderende landfunctie. De randvoorwaarden van een gescheiden rioolstelsel en een systeem van hemelwaterafvoer zijn onontbeerlijk om tot een succesvolle uitvoering te komen van het waterplan. De bestaande regelgeving inzake het integraal waterbeheer (cf. verordeningen) dienen dan ook op dit vlak optimaal toegepast te worden.

3.6 Planbeschrijving

Het sluitstuk van de realisatie van het Eilandje fase 1 bestaat uit de globale gebiedsontwikkeling van de Cadixwijk. De stad beoogt hierbij een integrale ontwikkeling met 100 % return én een duurzame stadsvernieuwing door het creëren van ruimtelijke kwaliteit, dynamische functiemix, een levendige woningmix en een voldoende uitgebouwd voorzieningenaanbod. Het plan van aanpak Cadixwijk vormt het concrete raamplan voor deze integrale, duurzame gebiedsontwikkeling én dit binnen de krijtlijnen van het reeds bestaande plannenkader voor het Eilandje (cf.supra – masterplan, beeldkwaliteitplannen, BPA).

De Cadixwijk is een dichte, gevarieerde woonwijk, waar het contact met het water op dit moment kleiner is dan in de andere delen van Het Eilandje. De stad wil met de herontwikkeling het wijkgevoel versterken en het contact met het water herstellen. De volledige ontwikkeling van de Cadixwijk loopt tot 2015. In de Cadixwijk verdwijnen de oude havenactiviteiten aan de randen na het verlopen van de concessies.

Om de Cadixwijk vlot bereikbaar te maken, komt er een nieuwe tramlijn over Kattendijkdok Oostkaai naar het noorden van de wijk. Het douanesite en het douanegebouw dat binnenkort leeg komt te staan wordt voor een deel vervangen door een parkplein met zicht op het Kattendijkdok.

Het BPA legde de nodige architecturale en stedenbouwkundige randvoorwaarden vast die belangrijk zijn bij de invulling van het oude havengebied met stedelijke functies. Het BPA speelt hierdoor in op een dynamische stadsvernieuwing. Het BPA garandeert door specifieke voorschriften stedelijke woonvormen en dichtheden.

Het gemeentelijk RUP houdt een gedeeltelijke herziening van het reeds bestaande BPA als bij M.B.