4.1 Bestaande Ruimtelijke Structuur

4.1.1 Historiek

Ten tijde van Ferraris (1775) was de omgeving van de huidige Groenenborgerlaan nog erg landelijk. Ten westen van het plangebied (zwarte kader) waren de kasteeldomeinen van Middelheim en Den Brandt gesitueerd. Iets zuidelijker ligt het domein Groenenborg, dat later zou verdwijnen. Nog zuidelijker bevindt zich het domein Elsdonk. De Grote Steenweg, de Beukenlaan en de Middelheimlaan waren al in het toenmalige wegenpatroon herkenbaar.

In het plangebied zelf was in die periode een hoevecomplex aanwezig. Een viertal gebouwen en enkele tuinpercelen liggen geclusterd binnen een padenlus. Ten westen ervan ligt een bebost perceel. De rest van het plangebied werd ingenomen door akkergronden, gekenmerkt door een erg willekeurige perceelsstructuur.

Een kleine eeuw later, omstreeks 1850, is de ruime omgeving rond het plangebied nauwelijks gewijzigd. De domeinen Den Brandt en Middelheim zijn verder uitgebreid.

In het plangebied zelf heeft wel een grondige wijziging plaatsgevonden. Het grote hoevecomplex is verdwenen en er zijn enkele kleinere hoeves in de plaats gekomen. Het padenpatroon verloopt volledig anders en verbindt de verschillende woningen met elkaar doorheen de akkers.

In 1948 is de omgeving van het plangebied al sterk aan het verstedelijken. De woonwijken Molenveld en Oosterveld zijn in volle ontwikkeling. De kasteeldomeinen Groenenborg en Elsdonk zijn verdwenen. Net ten zuiden van het plangebied is de Sint-Augustinuskliniek gebouwd. Iets zuidelijker is een spoorlijn aangelegd die het plangebied van het centrum van Wilrijk afsnijdt. De kasteeldomeinen Den Brandt en Middelheim zijn inmiddels nog verder uitgebreid en samengesmolten met het meer noordelijk gelegen domein Vogelzang. Op de hoek van de Middelheimlaan met de nieuwe Elisabethlaan is het paviljoen van campus Middelheim gebouwd, met ernaast de nieuwe begraafplaats van Berchem. Vanuit de Elisabethlaan is in zuidelijke richting een nieuwe weg staduitwaarts aangelegd: de Prins Boudewijnlaan.

In het plangebied zelf hebben heel wat akkers plaatsgemaakt voor grasland of braakliggende percelen. Aan de oostelijke zijde verschijnen de eerste woningen die aansluiten op de wijk Oosterveld.

In 1959 is langs de Elisabethlaan en Middelheimlaan het Middelheimziekenhuis gebouwd. Langs de zuidzijde van het plangebied werd de Groenenborgerlaan in haar huidige profiel aangelegd. Naast het kasteeldomein Middelheim is een sportveld aangelegd. Dit bevindt zich ter hoogte van het huidgie gebouw V van de universiteit. Net ten oosten van het plangebied is ook reeds het eerste appartementsgebouw aan het Rucaplein opgetrokken.

Binnen het plangebied is op dat ogenblik elke agrarische activiteit verdwenen. De gronden ontwikkelden zich spontaan tot ruige graslanden met hier en daar relicten van vroegere inrichting (tuinen bij hoeves,...).

Omstreeks 1982 is aan de westelijke zijde van het plangebied de volledige campus Groenenborg gerealiseerd. Aan de oostelijke zijde is ook het tweede appartementsgebouw aan het Rucaplein ontwikkeld. Meer zuidelijk heeft de spoorweg plaats gemaakt voor de R11 en de aansluiting met de E19, die intussen onder het plangebied door aangelegd is.

Binnen het plangebied heeft tijdens de voorgaande decennia op het deel naast de tunnel een spontane bosontwikkeling plaatsgevonden. Doorheen het gebied is een heel informeel netwerk van paden ontstaan.

4.1.2 Morfologische structuur

De morfologie rond het plangebied is erg gevarieerd en ongestructureerd.

Aan de zuidelijke zijde van de Groenenborgerlaan bevinden zich een aantal ruime gelijkvloerse woonhuizen (1), zoals die verderop in de stadsrand nog overvloedig terug te vinden zijn. Zowel in de universiteitscampus (3) als op de ziekenhuissite (2) komen gebouwen voor die eveneens slechts één of twee bouwlagen hoog zijn en als een soort paviljoenen in de open ruimte ingepland zijn. De overige bebouwing in de omgeving contrasteert sterk hiermee. De hoge gebouwen van de universiteit (4) en aan het Rucaplein (5) zijn dominant rond het plangebied aanwezig. De woongebouwen die aansluiten op het Rucaplein zijn eveneens allemaal appartementsgebouwen, maar wel iets lager dan de twee torens. In tegenstelling tot de hoge gebouwen van de universiteit en het Rucaplein, die een open campusbebouwing zijn, sluiten de overige appertementsgebouwen wel aan bij stedelijke bouwblokken.

4.1.3 Ontsluiting

Het plangebied is goed ontsloten voor het gemotoriseerd verkeer. De Groenenborgerlaan (1) is in de wegencategorisering geselecteerd als lokale wijkverzamelweg, die aansluit op de Grote Steenweg en de R11 (stedelijke hoofdverkeerswegen). Via deze hoofdwegen is het plangebied verbonden met zowel de kernstad (stadinwaarts) als de stadsrand (staduitwaarts). De Groenenborgerlaan heeft redelijk wat autoverkeer te verwerken. Ze sluit immers ook rechtstreeks aan op de Prins Boudewijnlaan, die als belangrijke invalsweg van de kernstad fungeert. Bovendien zijn in de omgeving twee ziekenhuizen gelegen, die beiden voor een grote verkeersaantrekking zorgen.

De universiteitscampus Groenenborg beschikt over een eigen ruime parking (441 plaatsen), die op de Groenenborgerlaan geënt is. Recent besliste de universiteit om deze parking ook voor de buurt open te stellen buiten de lesuren.

Vanaf de Groenenborgerlaan beschikt de lijn over een vrije busbedding (2) die dwars doorheen het plangebied loopt. Dit traject geeft de bus een snelle verbinding tussen de beide ziekenhuizen.

Door heen het plangebied lopen enkele wandel- en fietspaden (3) die de Groenenborgerlaan en het Rucaplein, via de universiteitscampus en het ziekenhuis, verbinden met het Nachtegalenpark.

4.1.4 Open ruimte

Ten noordwesten van het plangebied bevindt zich het Nachtegalenpark. Dit is een samensmelting van de historische parken Den Brandt, Middelheim en Vogelzang. Het domein Middelheim grenst onmiddellijk aan het plangebied. Dit domein is al redelijk oud en wordt gekenmerkt door karakteristieke dreven.

Naast het Middelheimdomein is het tunnellandschap gelegen. Dit is een vrij open landschap dat ontstond na de bouw van de E19-tunnel onder het gebied door. In het grasland zijn hier en daar spontaan bosjes ontwikkeld, die overgaan in het door Devigne ontworpen museumlandschap met een geometrische bomenrooster. Ter hoogte van de Groenenborgerlaan heeft het tunnellandschap nog het meest open karakter.

Ten oosten van het tunnellandschap is langsheen de Groenenborgerlaan de afgelopen decennia een jong bos ontstaan. Hier en daar komen er nog enkele oudere bomen voor, restanten van tuinen van vroegere hoevedomeinen. Het kinderziekenhuis is temidden van dit bos ontwikkeld.

De floristische samenstelling van het ‘Groenenborgerbos’ is redelijk divers. De oudste en meest waardevolle elementen zijn de rij groene beuken die zich centraal in het bosje bevinden. Deze dateren van de hoeve die reeds op de Van der Maele

- kaart van 1850 ingetekend staat. De beuken zelf zijn op de topografische kaart van 1948 als onderscheiden bomenrij aangegeven, wat er op wijst dat ze toen al prominent aanwezig waren. Hun leeftijd wordt geschat op 70 à 90 jaar.

Naast de beuken staan enkele esdoorns, berken en platanen, die eveneens ouder dan 70 jaar worden geschat. Eronder is een gevarieerde beplanting aanwezig met o.a. enkele meidoorns, vlier en bramen. Dit is het meest interessante deel van het bos.

Meer zuidelijk zijn spontaan enkele groepjes eiken gegroeid. De noordelijkste groep, aansluitend bij de esdoorns, is het oudst en wordt geschat op 70 jaar. Alle andere groepjes zijn jonger, circa 50 jaar. Ze zijn wellicht ontstaan na de beëindiging van de tunnelwerken, wanneer de omgeving tot rust kwam. Tussen deze groepjes bevinden zich ook nog wat berken en platanen van dezelfde leeftijd. De meeste bomen en planten zijn echter jonger dan 30 jaar en spontaan opgeschoten of midden jaren 2000 aangeplant.

4.2 Voorgeschiedenis

4.2.1 Evolutie en functionaliteit Nachtegalenpark

Het Nachtegalenpark is ontstaan uit de samensmelting van drie kasteeldomeinen

(Den Brandt, Middelheim en Vogelzang) en kreeg een publieke functie.

Ten westen ervan bevindt zich langs de Eglantierlaan nog een strook groene ruimte, die aansluit op het park en waarin o.a. een minigolf en hondenloopzone gelegen zijn. Daarnaast bevindt zich aan de overzijde van de A12 het Wilrijkse Plein, dat grotendeels met sportvelden en een nieuwe sporthal ingevuld is. Ten oosten van het park is de begraafplaats van Berchem gelegen. Verderop langs de Ring situeert zich het Brilschanspark.

Het Groenenborgerbosje en het deel van het tunnellandschap binnen het plangebied van dit RUP maakten nooit deel uit van het Nachtegalenpark. Ook vandaag functioneert deze zone autonoom van het park, dat bijna volledig omheind is.

Zowel aan de oostelijke als aan de westelijke zijde zijn er een aantal toegangen naar het Nachtegalenpark toe. Het meest noordelijke deel van het tunnellandschap, tussen de Middelheimlaan en de Hof Ter Schriecklaan, werd na de goedkeuring van het ontwikkelingskader in 2011 uit de omheiningen gehaald en is nu vlot toegankelijk. Hierdoor opent het park zich meer naar Berchem - extra muros.

Aan de zuid-oostelijke zijde is de toegankelijkheid van het Nachtegalenpark problematisch. Het volledige park is er afgesloten en het Middelheimziekenhuis vormt een barrière tussen het woonweefsel en de open ruimte. De enige toegang bevindt zich achter de gebouwen van de universiteitscampus en nodigt noch vanuit de Groenenborgerlaan, noch vanuit het Middelheimpark uit om hem te gebruiken. Voor de bewoners van de omgeving van het Rucaplein is daardoor het Groenenborgerbosje de enige groene plek die op 400m loopafstand bereikbaar is. Het gebied vormt voor hen op buurtniveau een alternatief voor het Nachtegalenpark.

4.2.2 Masterplan Paso Doble

In 2008 stelde het ZNA (Middelheimziekenhuis) een eigen masterplan op voor de uitbreiding van het ziekenhuis.

Het plan voorziet in een eerste fase in de uitbreiding van de kinder- en jeugdpsychiaterie en de bouw van een medisch-technisch blok. Als volgende stappen wordt een herinrichting van de toegangszone aan de Elisabethlaan vooropgesteld, samen met de bouw van een nieuw volume dat zich op het woon- weefsel richt.

Samen met de bouw van het medisch-technisch blok voorziet het masterplan ook de ontwikkeling van een nieuwe ondergrondse parking onder dit gebouw en het nieuwe front langs de Elisabethlaan. Hiermee zou de werking van het ziekenhuis zich grotendeels omkeren en de toegang gericht worden naar de Elisabethlaan i.p.v. naar het Nachtegalenpark.

In een laatste fase voorziet het masterplan de afbraak van het huidige parkeergebouw. Dit gebouw maakt plaats voor enerzijds een groene laan richting park en anderzijds een nieuw bouwvolume met ziekenhuisgerelateerde functies. Ook onder dit volume zou een tweede nieuwe ondergrondse parking ontwikkeld worden, waardoor de huidige personeelsparking kan verdwijnen. Deze vormt immers een breuk tussen het ziekenhuis en het park.

Ondanks de goede intenties van het masterplan Paso Doble om de relatie tussen ziekenhuis en woonweefsel enerzijds en het Nachtegalenpark anderzijds te verbeteren, blijkt de situatie nauwelijks te verbeteren. Het masterplan voorzag een grotere doorwaadbaarheid van de ziekenhuissite en de groene laan van- af de Elisabethlaan naar het park toe. Maar geen van deze elementen werden tot nu toe gerealiseerd. Wel wijzen de ontwerpschetsen van de nieuwe gebouwen er op dat de intenties van het masterplan in de praktijk niet geconcretiseerd worden.

Het nieuwe medisch-technische blok is een groter bouwvolume dan het master- plan suggereert en neemt ook een andere positie in. Het ent zich op het bestaan- de ziekenhuisgebouw. Daardoor geeft het echter geen aanzet tot de ontwikkeling van een ondergrondse parking of betere doorwaadbaarheid van de site.

Ook de uitbreiding van de kinderpsychiaterie is veel massiever en meer ruimte- verslindend dan het masterplan aangeeft. De paviljoenen langs de busbaan nemen het volledige beboste gedeelte ernaast in en reiken ook veel verder dan de bestaande gebouwen. Daardoor beperken ze de verbinding tussen Rucaplein en Nachtegalenpark.

Evolutie ontwikkelingskader -> ontwerp stedenbouwkundige richtlijnen

Bebouwing UA en stelplaats volgens campustypologie vormt markering tussen tunnellandschap en Groenenborgerbos. De serviceflats vormen een nieuwe woonslab aansluitend bij het Rucaplein. Het bosje blijft grotendeels behouden.

Bebouwingslocaties verschuiven en kantelen naar Groenenborgerlaan. Programma’s nemen in omvang toe. Het bosje verdwijnt

4.2.3 Bouwprojecten UA en ZBA

De bouwprojecten van de UA en het ZBA worden langsheen de Groenenborger- laan voorzien. Oorspronkelijk werd ook een stelplaats voor de groendienst (zone zwarte arcering) in het programma onderzocht. Deze zou tussen het ziekenhuis en de nieuwe projecten van UA en ZBA ingeplant worden. Hierdoor verdween niet alleen het meest waardevolle deel van het Groenenborgerbosje, ook de relatie tussen het Rucaplein en het Nachtgalenpark werd grotendeels doorgeknipt. Rond het gebouw van de stelplaats was immers een afsluiting (gele stippellijn) nodig. Na enkele overlegmomenten met de buurtbewoners besliste het college om de stelplaats niet op deze site te bouwen.

De UA plant al enkele jaren een uitbreiding van de campus Groenenborg. Dit kadert binnen een re-organisatie van de buitencampussen. De biomedische opleiding wordt volledig verschoven naar de campus Drie Eiken en de technologische opleiding wordt geclusterd op campus Groenenborg. Dit laatste kan grotendeels in de bestaande gebouwen maar er is één extra gebouw nodig om alle activiteiten te kunnen huisvesten. De universiteit bezit een grond op de hoek van het Rucaplein en de Groenenborgerlaan. Vanuit functioneel oogpunt was voor het nieuwe gebouw een locatie dichter bij de bestaande campus voor de UA praktischer. Dit maakte een grondenruil tussen de partners bespreekbaar.

Het ZBA beschikt sinds 2008 over een zorgstrategisch plan om zorgbehoefte en

-aanbod beter op mekaar af te stemmen. In de omgeving van het Rucaplein blijkt een nood aan nieuwe serviceflats te bestaan. Pogingen om deze mee te integreren in de site van het Middelheimziekenhuis zijn niet verenigbaar met de eigen uitbreidingsplannen van het ziekenhuis. De gronden langs de Groenen- borgerlaan blijken op korte termijn de enige mogelijkheid om de behoefte aan serviceflats in te vullen in deze omgeving.

Gedurende het proces van ontwerpend onderzoek in 2012 kwam een bijkomende vraag voor de integratie van een kinderdagverblijf op de agenda. Op dit ogenblik kampt de stad immers met een groot tekort een kinderopvangplaatsen en de omgeving van het Rucaplein blijkt zich ook hiervoor in een tekortzone te situeren. De combinatie met de serviceflats is vrij eenvoudig mogelijk aangezien in het programma van het ZBA enkel het dienstencentrum echt gebonden is aan het gelijkvloers en de flats zelf makkelijk stapelbaar.

4.3 Voortraject ontwikkelingskader en stedenbouwkundige richtlijnen

Om de verschillende projecten en claims in en rond het Nachtegalenpark af te stemmen werd in 2011 een ontwikkelingskader opgemaakt. Dit werd voor de bouwprojecten aan de Groenenborgerlaan in 2012 verfijnd in stedenbouwkundige richtlijnen. Tijdens het proces van ontwerpend onderzoek bleek de bebouwingsdruk groot: programma’s namen continu in omvang toe en waren op basis van maatschappelijke behoeften moeilijk naar andere sites te kanaliseren.